Stamoksen

Det var eit nyleg dyrlegebesøk som vekte opp desse gamle minna, og tankane omkring dei. Ei happening, eller like gjerne ei månelanding sto på dagsorden, ikkje mindre. For det var slik vi kjende det, framom dette siste i avlsvitskap vi skulle vere med på, her på denne gamle garden, prega av husdyrhald og tradisjonar kring det gjennom tusen år... Ei berre måteleg god ku hadde vist brunst, og no skulle det leggast inn embryo. Medan dyrlegen ordna opp med kua og det tekniske med rutinerte og rolege grep, kom det for meg eit bilde frå eit lite trekyrs fjøs og ein hard kvardags oppleving for svært lenge sia:

Bildet er eit småbruk i nordvestre kanten av Lensmyra på Røra, i dei første etterkrigsåra. Som på alle andre småbruk på den tida, er husdyrhaldet allsidig, og ein svært viktig del av familieøkonomien, ved sida av ein far i fast arbeid i ute til eit par kroner timen. Mor? Heime, og i full jobb så det held, med ungar, husstell og ikkje minst med allsidig og umekanisert dyrestell.

Det er storfehaldet som er viktigast. Det er mjølkekyr på mest alle gardane – frå eit par kyr der grunnlaget er lite og magert, og til om lag tretti på dei største gardane. Dei fleste leverer mjølk til meieriet i nabobygda, men dei minste produserer smør for sal, til så lenge. Eg seg godt for meg mor, der ho ein gong i veka syklar – eller sparkar om det er vinter – på samvirkelaget med vekesproduksjonen av smø,r godt innpakka i smørpapir i veska. Så vart det litt kontantar å handle for, til hushaldsvarer av ting det var å få tak i, og det var ikkje alt enno, i ein fattigsleg etterkrigsøkonomi.

Dette som bakgrunn for det som eigentleg skulle bli til ei lita historie til å fortelje om, frå ein vårdag i 1951…Det står to eller tre kyr på fjøset, alt etter som. No Bliros, Augusta og Luffa. Alle raude. Alle med store horn. Ingen av dei er stormjølkarar, men dei held vel eit snitt på knapt tre tonn. Lite, men heller ikkje til å skjemmast over.

Så er det slik at biologien krev at dei må til okse ein gong i året – om det skal bli ein ny kalv og eit nytt mjølkeår – eller laktasjon – som vi får høre det heiter. Rett nok er kunstig inseminasjon i ferd med å bli vanleg. Metoden fekk nettopp eit viktig løft når ein frå i år kunne ta i bruk oksesæd frå utvalde og granske oksar. Men – det er ikkje telefon på småbruket og innpå eit par km til Åsta på centralen. Dessutan: Dyrlegebesøk kostar pengar! Men stamoksen til avlslaget står hos Kristoffer på Øverlorås, og avgift til springpengar er berre for småting å rekne, samanlikna med dyrlegehonoraret…

«Du får gå til Lorås med kua du, Jørgen, no i ettermiddag. Så blir syster di med som pådrivar. Du greier da det?» Jo visst. Det skal gå! Eg er 13, vant til å vere «stor gut», kjenner kua, og kua kjenner meg. Frå flytting i tjor på beitet gjennom eit par somrar, og elles frå dagleg omgang. Dessutan blir kyrne handmjølka, og får stell med kost og skrape av mor. Dei er vennlege, tillitsfulle og folkekjære, alle tre, jamvel om ingen av oss veit kva dyrevelferd er, for det ordet finst ikkje.

Så blir det slik: Eg sett på ei grime, finn ein høveleg tamp og leier kua ut. Ho kjenner biologien sin, veit kva som står føre og er både lettbeint og lettført. Etter ein liten men heller frisk piruett på tunet, gjennom eit stemorsbed og over ei velta trillebår med raude granier, er vi på veg på den tre km lange spaserturen i roleg bestemt gange – til stamoksen. Ingen bil i sikte. Ikkje så rart det. Mest ingen har bil i grenda vår, enno, og her er berre en traktor.

Kristoffer og drengen var kanskje inne til kaffi da vi kom, men så kjem dei nedover kjøkkentrappa, med god fyr på pipene og busserullane nesten ferdigknepte, i dei knappane som er att. Smett på seg eit par fjøsbrune tresko som står på dørhella og er klare til dyst. Kristoffer tar kua. Drengen hentar stamoksen. Han har vel både namn og plass i en adelskalender, men for oss er han altså berre stamoksen. Eit enormt beist med horn som fyller den breie fjørdøra og med tauget i ein ring i nasen. Han bles og prustar og skrapar hardt med framføtene så sandspruten står bakover, men roar seg etter eit par kvasse rykk i naseringen. Astrid, gardkona, har komme ut på trappa. «Du får bli med inn, du Agnes, så skal du få litt saft. Eg har det ferdig. Så kan vi prate litt». Og Agnes blir med. Ho forstår ikkje at ho skal bli skjerma for å oppleve det som no skal skje. Enn om ho la saman to og to og stilte spørsmål? Det kunne bli vanskeleg for fleire, det. Sex er tabu, også når det gjeld dyr. Ikkje så nøye slik med meg. Eg er har teorien klar, med inntrykk både få revgarden og frå sauefjøset, og har dessutan sett blad dei store nabogutane har på låven…

Oksen gjorde jobben, rutinert og utan nøling. Han var av dei store, og visste det sjølv. Med lang stamtavle og diplom med sløyfe over skrivebordet til Kristoffer, og utstyr som det sømmer seg for ein premiert stamokse av rasen Raudt Trønderfe.

Ein gong. Ein gong til, for sikkerheits skyld og fordi vi har gått så langt og fordi det likevel ikkje er nokon som står på vent med det første. Valdelege saker, dette! Støvskya står over tunet. Bliros, lita og spinkel å sjå til, står støtt på føttene og tar imot.

Så dilta vi heim. Kua i målretta og lett ganglag og på slak tamp med meg tett framom. Så var vi kanskje for unge for oppdraget, meiner du. For unge? I dag ja, men ikkje i 1951. Og utan å vite det, eller tenke over det, hadde vi begge fått ein ettermiddag med den beste undervisninga ein kunne få, i naturfag og i avansert ­biologi – og det til godt over våre alderstrinn, i alle fall. Låg det kanskje, i alt dette vi opplevde denne dagen, ein kime til ein slags visdom, for forståing av dei viktige samanhengane i naturen og det store mysteriet, som er livet sjølv? Å nei, det blir vel for vanskeleg.

Det vart fleire turar til Øverlorås. Men ein dag vart avslaget avvikla og oksen sendt til slakteriet. Tida hadde gått forbi han og High-tek hadde tatt over for godt. Ja, vi trudde vel det, for historia hadde alt forsynt seg godt av 1950-åra, som hadde så mange lovnader i seg, som til no hadde lege i det store blå rommet utanfor alle tankar. Snart kom nydyrlegen frå Mære, han Arnt, i Volvoen sin, med ein superkald ståltank full av supersæd frå superoksar i bagasjerommet: NRF, svenske, danske, finske. Du kunne på ein heilt annan måte lage din eigen avlsplan og designe dei framtidige dyra dine.

Jørgen Røflo

er 82 år og utdannet sivilagronom fra Norges Landbrukshøgskole på Ås, og har hatt ledende stillinger i Innherreds forsøksring, på Mære landbruksskole og i Felleskjøpet. I 25 år drev han sammen med kona Marit gården Røflo, og han var også fylkesleder i Nord-Trøndelag Bondelag i fire år.

Og framgangen kom. Først som ei forsiktig tilnærming, som sein­sommarlege mildversdrag frå søraust. Dyr på alle bøar. Kraftfor på tank inn, mjølk på tank ut. Travle grender som lyste kvitt av nyhausta eng heile sommaren. Det har gått 70 år sia dette hendte. Like mange mjølkebruk som år i den vesle innherredskommunen den gongen. Det eine bruket med storfe som framleis er att hadde sju kyr. Som i alle år, og frå gammalt. Eg henta dei gjerne til mjølking etter døsige beitedagar i sommarbakkane kring garden når eg ofte var på besøk hos besteforeldra. Garden i dag? 50 kyr. 10 tonn i avdrått. Robot. Helseplan. Avlsplan. Miljøplan. Alt på stell. Datamaskin på fjøskontoret med program linka opp mot Geno og Tine, mot Nortura, dyrlegen, DeLaval, Felleskjøpet og kraftfôrautomaten.

Embryo lagt inn på 5 - 6 kyr i første omgang. Bør bli eit par lovande kukalvar av det, i alle fall. Enda eit par er inseminerte med kjønns­separert sæd. Det skulle ha vore fint med ein kukalv frå nr. 1134. ­Kalvar årvisst etter klokka så å seie, og er aldri sjuk. Nesten 12 tonn i fjor. Roleg og full av tillit. Ei superku som kan bli ei supermor, om alt slår til!

2020. High-tek igjen. Eg liker det ordet. Får meg til å kjenne at eg er med på noko – framleis.

Det vart jammen litt av ei reise eg fekk! For meg går ho mot ein­ ­stasjon der eg snart skal av, men ferda og garden går vidare mot nye mål og med middel vi ikkje veit om. Men dei ligg der, ein stad i framtida.

Og smørkjerna frå barndomsheimen vart med på flyttelasset, er tatt vare på, og står på stabburet. Eg tar på henne ein gong i blant når eg går forbi. Dreier kanskje litt på sveiva, mest for å kjenne på noko som det gjer så godt å kjenne på, innvendig, i områda kring hjartet. For kjerna har i seg mye av det som vart til eit heilt langt liv, tufta på ein god barndom der plikter gav styrke, og der den lune lukta av dyr aldri var langt unna.